Κανόνας 1

Δεν υπάρχει παρά ένα και μοναδικό οριστικό άρθρο: « la ».

Το οριστικό άρθρο « la » δεν αλλάζει κατά γένος και αριθμό. Η απουσία του αντιστοιχεί στην παρουσία του αόριστου άρθρου. Η χρήση του είναι ίδια όπως και στα ελληνικά.

• la libro : το βιβλίο ;
• libro : ένα βιβλίο ;
• la libroj : τα βιβλία ;
• libroj : (κάποια) βιβλία.

Υπάρχουν όμως και κάποιες άλλες διαφορές στην χρήση του άρθρου μεταξύ της ελληνικής και της εσπεράντο : το οριστικό άρθρο la δεν χρησιμοποιείται μπροστά από:
- τα αφηρημένα ονόματα και ονόματα υλών: ο χρυσός δεν σκουριάζει : oro ne rustas ;

• ωστόσο, από την στιγμή που ένα τέτοιο όνομα ακολουθείται από επιθετικό προσδιορισμό, απαιτείται το άρθρο:

ο σίδηρος της Σουηδίας δεν σκουριάζει : la fero el Svedujo ne rustas ;
- πριν από κύρια ονόματα ανθρώπων, ανεξάρτητα από το αν συνοδεύονται από άλλο τίτλο : Ο βασιλιάς Φίλιππος : Reĝo Filipo ;
- το περισσότερο (plej), στο βαθμό που δεν αναφέρεται σε κάτι που είναι μοναδικό, αλλά σε αυτό που έχει ;
σε μεγαλύτερο βαθμό την εν λόγω ποιότητα ή τρόπο: ακόμα και μια εξαιρετικά πονηρή αλεπού στο τέλος πιάνεται : eĉ vulpo plej ruza fine estas kaptata ; αλλά η πιο πονηρή αλεπού από όλες πιάνεται στο τέλος : la plej ruza el la vulpoj fine estis kaptita.

• Να μη γίνεται σύγχυση του αόριστου άρθρου με το αντίστοιχο αριθμητικό ένας, μια, ένα : ήταν κάποιος άνθρωπος, που… : estis tie homo, kiu… ; δεν υπάρχει εδώ παρά ένας και μόνο άνθρωπος : estis tie (nur) unu homo.

Κανόνας 2

Τα ουσιαστικά παίρνουν την κατάληξη « -o ».

Ο πληθυντικός σχηματίζεται προσθέτοντας « -j » στον ενικό. Υπάρχουν δύο πτώσεις : ονομαστική και αιτιατική. Η αιτιατική προκύπτει από την ονομαστική παίρνοντας της κατάληξη« -n ». Οι άλλες πτώσεις που έχουμε σε συγκεκριμένες γλώσσες σχηματίζονται με την βοήθεια των προθέσεων (« al », « de », « kun », « per », κ.λπ.).

Παράδειγμα. Ονομαστική : patro (πατέρας) ; patroj (πατέρες). Στην αιτιατική με κατάληξη « -n » γίνεται: patron (τον πατέρα), patrojn (τους πατέρες)

Κανόνας 3

Τα επίθετα παίρνουν την κατάληξη « -a ».

Τα επίθετα συμφωνούν με το ουσιαστικό σε αριθμό και πτώση. Ο συγκριτικός βαθμός σχηματίζεται με την βοήθεια της λέξεως « pli » , ενώ ο υπερθετικός με την βοήθεια της λέξεως « plej ». Ο συγκριτικός ακολουθείται από τον σύνδεσμο « ol » : « pli... ol » (« περισσότερο... από »).

Παράδειγμα: pli granda ol : πιο μεγάλος από

Κανόνας 4

Οι βασικοί αριθμοί είναι άκλιτοι.

0 « nul », 1 « unu », 2 « du », 3 « tri », 4 « kvar », 5 « kvin », 6 « ses », 7 « sep », 8 « ok », 9 « naŭ », 10 « dek », 100 « cent », 1000 « mil ».

Οι υπόλοιποι αριθμοί σχηματίζονται με την βοήθεια των παραπάνω βασικών αριθμών σύμφωνα με τον κανόνα ότι οι βασικοί αριθμοί (από το 0 έως το 9) πολλαπλασιάζουν τις μεγαλύτερες μονάδες όταν προηγούνται από αυτές και προστίθενται σε αυτές όταν τις ακολουθούν.

Κανόνες γραφής

• Γράφουμε με μια λέξη τους αριθμούς που είναι γινόμενο, και ξεχωριστά, αυτούς που αποτελούν άθροισμα : kvar kaj dek ok faras dudek du (4 + 18 = 22).
• Ωστόσο , τα πολλαπλάσια του χίλια γράφονται ξεχωριστά : du mil tricent (2300).
• Οι τακτικοί αριθμοί από το unu έως το naŭ, εάν πριν από αυτούς υπάρχει ένας μόνον άλλος αριθμός, παίρνουν ανάμεσα τον χαρακτήρα της παύλας (-) : dek-unua, sescent-unua (11-ενδέκατος, 601-εξακοστός πρώτος).
• Ωστόσο: mil sepcent tridek dua (το έτος 1732[-τερο]).
• Στα κλάσματα, κάθε στοιχείο είναι συνδεδεμένο με μια πάυλα: tricentsesdek- kvinono (ένα τριακοστό εξηκοστό πέμπτο ή 1/365).

Οι αριθμοί μπορούν να μεταβληθούν :

• σε ουσιαστικά σε (« -o ») ;
  • παράδειγμα: nulo, unuo (ενότητα), duo (ζευγάρι), trio (τριάδα)
• σε τακτικά επίθετα σε (« -a ») ;
  • παράδειγμα : tria (τρίτος,-η,-ο), sesa (έκτος,-η,-ο)
• σε κλάσματα σε (« -on- ») ;
  • παράδειγμα: duono (ένα δεύτερο)
• σε σύνολα (« -op- ») ;
  • duopo (σε δυάδες)
• σε πολλαπλάσια (« -obl- ») ;
  • duobla (διπλός, -η, -ο)
• σε υποπολλαπλάσια (πρόθεση « po »).
  • po kvin (με παρονομαστή το 5)

Κανόνας 5

Οι προσωπικές αντωνυμίες είναι : « mi » (« εγώ »), « vi » (« εσύ », « εσείς »), « li » (« αυτός »), « ŝi » (« αυτή »), « ĝi » (« αυτό » , για όσα έχουν απροσδιόριστο φύλο ή τα πράγματα), « si » (« ο εαυτός », ή αυτοαναφορικό), « ni » (« εμείς »), « ili » (« αυτοί », « αυτές » ή « αυτά » για όλες τις περιπτώσεις) και « oni » (« όταν μιλάμε απρόσωπα »).

Οι κτητικές αντωνυμίες σχηματίζονται με την κατάληξη « -a » προστιθέμενη στις προσωπικές αντωνμίες.

παράδειγμα : mia, via, lia δικός μου, δικός σου, δικός του....κλπ

Οι αντωνυμίες κλίνονται όπως και τα ουσιαστικά. Παράδειγμα : min = τον δικό μου (αιτιατική).

Κανόνας 6

Όλα τα ρήματα είναι ομαλά.

Η κλίση τους δεν αλλάζει ούτε κατά πρόσωπο ούτε κατά αριθμό. Οι αλλαγές αφορούν μόνο τους χρόνους. Υπάρχουν δώδεκα ρηματικές μορφές.

• Η κατάληξη του απαρεμφάτου σε -i.
  • Ex : fari (κάνω)

• Η κατάληξη του ενεστώτα σε -as.
  • Ex : mi faras (εγώ κάνω)

• Η κατάληξη του παρελθόντα σε -is.
  • Ex : ni faris (εμείς κάναμε).

• Η κατάληξη του μέλλοντα σε -os.
  • Ex : li faros (αυτός θα κάνει).

• Η κατάληξη του συντελεσμένου μέλλοντα σε -us.
  • Ex : vi farus (εσείς θα έχετε κάνει)

• Η κατάληξη της προστακτικής σε -u.
  • Ex : Faru ! (Κάνε !)

Ενεργητικές μετοχές

• -ant-
  • ex : faranta : ο πράττων

• -int-
  • ex : farinta : ο πράξας

• -ont-
  • ex : faronta : ο πράξων

Παθητικές μετοχές

• -at-
  • ex : farata : ο δεχόμενος την ενέργεια

• -it-
  • ex : farita : αυτός που δέχτηκε την ενέργεια

• -ot-
  • farota : αυτός που θα δεχτεί την ενέργεια

« Esti » (Είμαι) είναι το μοναδικό βοηθητικό ρήμα.

• Ex : Mi estas faranta. (είμαι επί το πράττειν ή κάνω.)

Κανόνας 7

Τα επιρρήματα παράγονται με την προσθήκη της κατάληξης « -e ».

Ο συγκριτικός και υπερθετικός βαθμός του σχηματίζονται με τον ίδιο τρόπο όπως και στα επίθετα.

• ex : rapide (γρήγορα)

mia frato pli bone kantas ol mi -- ο αδερφός μου τραγουδά καλύτερα από μένα.

Τα επιρρήματα τόπου σε -e δηλώνουν την τοποθεσία (τον τόπου ή που είμαστε). Το επίρρημα τόπου μπαίνει στην αιτιατική σε -en για να δηλώσει την κατεύθυνση.

Κανόνας 8

Όλες οι προθέσεις ακολουθούνται από ονομαστική πτώση, εάν συνεπώς πρόθεση ακολουθείται από αιτιατική, αυτό οφείλεται όχι στην πρόθεση, παρά σε άλλη αιτία.

Κανόνας 9

Κάθε λέξη προφέρεται όπως γράφεται και γράφεται όπως προφέρεται.

Κανόνας 10

Ο τόνος πέφτει πάντα στην προτελευταία συλλαβή.

• ex : labori (εργάζομαι), familio (οικογένεια)

(στις δισύλλαβες λέξεις πέφτει στην πρώτη συλλαβή , στις τρισύλλαβες λέξεις πέφτει στην δεύτερη συλλαβή, στις τετρασύλλαβες λέξεις πέφτει στην τρίτη συλλαβή και ούτω καθεξής)

Κανόνας 11

Οι σύνθετες λέξεις σχηματίζονται με μια απλή αντιμετάθεση, με την σύνθεση των ριζών τους. Η κύρια λέξη που δίνει το βασικό νόημα στην σύνθετη λέξη βρίσκεται στο τέλος της.

• ex : Birdokanto (το τραγούδι του πουλιού). Junulasocio (η ένωση των νέων ή της νεολαίας).

Κανόνας 12

Η άρνηση εκφράζεται με μια μόνο λέξη..

Επομένως από την στιγμή που σε μια φράση υπάρχει μια λέξη με αρνητικό νόημα, το επίρρημα της άρνησης « ne » παραλείπεται.

• Mi neniam fumas (δεν καπνίζω ποτέ)

Κανόνας 13

Για να υποδηλώσουν κίνηση, οι λέξεις παίρνουν την κατάληξη « -n » της αιτιατικής.

• La kato saltas sur la tablon (Η γάτα πηδάει πάνω στο τραπέζι)
• Kien vi iras ? (Που πηγαίνετε ?)
• Iri antaŭen - iri supren... (Πήγαινε προς τα μπρος - πήγαινε προς τα πάνω)
• Esti antaŭe - esti supre... (Να είσαι μπρος - να είσαι επάνω)

Κανόνας 14

Η σημασία των προθέσεων είναι μονοσήμαντη.

Η γενική πρόθεση « je » είναι η μόνη που έχει ένα μεταβαλλόμενο νόημα και δηλώνει τον χρόνο, την ώρα και τις διαστάσεις. Μπορεί να χρησιμοποιηθεί επίσης σε περιπτώσεις αμβιφολίας.

• ex : Mi parolas pri vi (Μιλώ για σας)
• ex : Je kioma horo ? (Τι ώρα; Κατά τι ώρα)
• ex : Kredi je io (Πιστεύω σε κάτι)

Κανόνας 15

Οι λέξεις που είναι διεθνείς, δηλαδή αυτές που έχουν υιοθετηθεί από ένα μεγάλο αριθμό γλωσσών χρησιμοποιούνται στην εσπεράντο με την ορθογραφία και τις καταλήξεις που είναι αντίστοιχες στην εσπεράντο.

Αλλά όταν σε μια κατηγορία περισσότερες διαφορετικές λέξεις πηγάζουν από μια ρίζα, θα πρέπει καλύτερα να χρησιμοποιούμε την βασική λέξη, χωρίς αλλαγή, και να σχηματίζουμε τις υπόλοιπες με τους κανόνες της εσπεράντο.

• ex : teatro (θέατρο), lifto (ασανσέρ), radaro (ραντάρ), ...

Κανόνας 16

Το ουσιαστικό στον ενικό εκτός αν είναι στην αιτιατική και το οριστικό άρθρο μπορούν να χάσουν το τελευταίο τους φωνήεν το οποίο αντικαθίσταται από μιαν απόστροφο.

Αυτός ο κανόνας εφαρμόζεται κυρίως στην στιχουργική.